From Istanbul with Karaoke

Ik heb twee keer een muziekstuk op een vreemde manier leren kennen. Dat komt doordat ik niet muzikaal ben en weinig van muziek weet, want later ben ik er steeds achtergekomen dat wat ik leerde kennen wereldberoemd is.

De eerste keer was kort nadat ik door mijn leraar Duits in Wenen mij 'Der Untergeher' van Thomas Bernard aanraadde. Dit boek gaat over twee personen die ondanks (of juist dankzij) hun grote talenten in hun leven mislukt zijn. Ze studeerden beiden in het Mozarteum bij de beroemde pianist Vladimir Horowitz, maar hingen hun piano aan de wilgen nadat ze hun medestudent Glenn Gould de Goldbergvariationen van Bach hoorden spelen. Geconfronteerd met de absolute perfectie van Gould's uitvoering, beseften ze dat alles wat zij vanaf dat moment op de piano zouden doen daar schril bij zou afsteken en zinloos zou zijn.

Ik was wel benieuwd of die Gould echt had bestaan en begaf me, terug in Amsterdam, naar de platenwinkel. Ik kocht de CD en draaide die in de daarop volgende jaren blauw.

De twee keer kwam vele jaren laten, in oktober 2007, in Istanbul om precies te zijn. Ik had die ochtend de biënnale bezocht en liep met mijn kaartje de aanpalende kunsthal binnen waar ze een overzicht hadden van de beste kunstwerken van de biënnale van de afgelopen zoveel jaar. Waarom weet ik niet meer, maar ik sloot me aan bij een groep toeristen, die werd rondgeleid door iemand die met zijn overhemd, pantalon, keurige grijze haren en zwaar brits accent net iets te net was voor het belichten van de veelal obscure kunstwerken: foto's van vrouwen met koranteksten op hun lichaam, lege olietanks van de oliesmokkel tussen Turkije en Irak in de jaren negentig, Turks briefgeld waarop Atatürk zijn handen voor zijn ogen houdt, vol schaamte voor de vele nullen op het biljet... Maar de gids was goed geïnformeerd, vertelde enthousiast en hield ons steeds voor: het beste, het beste wat de biënnale ooit te bieden had gehad, moest nog komen.

Toen we voor een hok stonden vertelde hij over ene Phil Collins. Nee niet over die verschrikkelijke zanger, er kon geen grote verschil zijn tussen die verschrikkelijke kitscherige muziek van die verschrikkelijke zanger en de werken van deze Phil Collins. Wat had de Phil Collins gedaan? Op een dag hingen er in Istanbul aanplakbiljetten. Fans van The Smiths werd gevraagd om hun in het kader van een kunstproject dan en dan daar en daarheen te komen om hun favoriete nummer van The Smiths te karaoken. Op de oproep kwamen veel mensen af. Terwijl ze hun favoriete nummer zongen, nam Collins ze op, met op de achtergrond een bluescreen waarop kitscherige landschappen waren geprojecteerd. "De karaoke was van hoge kwaliteit", besloot de gids, voordat we de ruimte binnenstapten waar de opnames werden geprojecteerd.

Toen ik net een nummer van The Smits opzette, schoot me dit verhaal te binnen. Ik besloot op Youtube te kijken van er van de Phil Collins en de Smiths te vinden was. Een paar filmpjes, niet van al te goede kwaliteit, maar goed genoeg om een idee te krijgen hoe mijn (late) liefde voor The Smiths ontstaan is.

Interesse

Op een ochtend ruim een jaar geleden nam ik de taxi van Shiraz naar het plaatsje Firouz Abbat op het Iraanse platteland. Ik had die dag één missie. Van een vriend in Esfahan had ik gehoord dat er rond Firouz Abbat nomaden leefden; ik moest en zou op die dag een kopje thee drinken met één van die nomaden.

'Quashkai? Chador?' - vroeg ik in het wilde weg aan mensen die ik op de centrale rotonde van Firouz Abbat tegenkwam. Toen iemand me eindelijk een beetje begreep werd ik naar een winkeltje geleid waar de tradionele huisvlijt werd verkocht van de in chadors (tenten) levende Quashkai-nomaden. De verkoper begreep me niet en kon me ook niet helpen; ik liep de straat weer op; toen werd ik opeens aangesproken in perfect Engels: 'Can I help you sir.'

Het was Kamran, een achttienjarige jongen die wiskunde wilde gaan studeren. Hij vertelde me dat hij afstamde van de Quashkai en bood me aan om me naar een man in een tent te brengen, maar eerst wilde hij met me naar zijn dorpje, iets buiten Firouz Abbat, waar veel voormalige nomaden woonden. We lunchten met zij familie, en hij leidde me rond door het dorp; ik moest de tapijten bekijken die er werden geweven en kreeg van de dorpsdichter de geschiedenis van de Quashkai onderwezen. Toen we naar de echte nomaden wilden gaan werd ik opgepakt door de politie - een foutje zo bleek achteraf, ze hadden daar nog nooit een toerist gezien en wisten niet wat ze met me aanmoesten. Na anderhalf uur werd ik vrijgelaten en konden we de expeditie voortzetten.

Na een uur lopen kwamen we bij de nomaden. Het was een oude man, die met een x aantal geiten, zijn vrouw en negen kinderen jaarlijks twee grote trektochten ondernam. Maar niet met kamelen of ezels, zijn tent werd gewoon met de auto honderd kilometer naar het noorden vervoerd, omdat hij van de regering geen vergunning voor kamelen had. Hij had geen traditionele kleren, traditionele kleden of ander traditioneel handwerk. Zijn wol bracht hij naar Shiraz waar ze tot afzichtelijke grauwe kleden werden geperst. Hij had een verschoten pantalon en een verschoten colbertje en kapotgetrapte schoenen aan. 'De lompen van de moderniteit kleven aan hem', noteerde ik die avond in mijn dagboek. Terwijl we theedronken en de zon in de vallei zagen ondergaan, bleef hij maar zeggen dat ik moest terugkomen als het regende, dan zou ik echt zien hoe zijn leven was.

Ik moest hieraan denken toen ik gisteren in het Teylersmuseum de tentoonstelling De exotische mens bezocht - een verzameling affiches, borstbeelden, gipsen afgietsel van gezichten en documenten over het tentoonstellen van mensen in de negentiende eeuw. Er waren veel uitwassen te zien, bijvoorbeeld van een circusdirecteur die een geestelijk gehandicapte tweeling had opgekocht en met hen door Europa reisde om hen tentoonstellen als primitieve mensvormen. Maar wat me vooral raakte, was hoe dun de lijn is tussen mijn drang om met de nomaden thee te drinken en de interesse van de negentiende eeuwse Europeanen. Ik had toevallig het geld en de tijd om de nomaden ter plaatse op te zoeken en was niet afhankelijk van malifide circusdirecteuren en primitieve wetenschappers.

Descartes

Kort geleden kwam ik erachter dat in het Parijse Museum de l'homme de schedel van Descartes tentoongesteld wordt.

Er staat een gedicht op in het Latijn:

Parvula Cartesii fuit hæc calvaria magni
Exuvias reliquas Gallica busta tegunt
Sed laus ingenii toto diffunditur orbe
Mixtaque coelicolis mens pia semper ovat.

Wat ongeveer het volgende schijnt te betekenen

This small skull once belonged to the great Cartesius,
The rest of his remains are hidden far away in the land of France
But all around the circle of the globe his genius is praised,
And his spirit still rejoices in the sphere of heaven.

Perdu recensie: Louis Lehmann

gister verscheen de derde recensie van deze maand op http://www.perdu.nl/

" ‘Het is troosteloos om te kijken naar een waslijn met een oneven aantal sokken,’ declameerde de dichteres Anneke Brassinga. Op vrijdagavond 12 december droeg ze voor in Perdu, maar niet uit eigen werk. De regel komt uit een gedicht van Louis Th. Lehmann aan wie zij samen met zeven andere kunstenaars in Perdu een hommage leverde.

De kunstenaars hebben zich door het leven en werk van Lehmann laten inspireren. Voor het gedicht van Lehmann had Brassinga een aantal gedichten voorgedragen waarin ze steeds één regel uit een gedicht van Lehmann afwisselde met een regel uit een gedicht van zichzelf. Daarna las ze een gedicht voor waarin ze om de twee regels wisselde.

‘Louis is eigenlijk een soort homo universalis, maar niet vanwege zijn fraai ontworden wapentuig zoals Leonardo da Vinci, maar om zijn zang en dans’, zei Dick Leutscher, een vriend van Lehmann en naar eigen zeggen net zoals hij een surrealist en eclecticus. Leutscher opende de avond met een aantal anekdotes over hun werk bij het surrealistische tijdschrift De schone zakdoek en speelde daarna een pianocompositie waarin hij de letters van Lehmanns naam omzette in noten om daarmee ‘de heimelijke melodie’ van zijn naam te laten horen.

Muzikaal was ook de bijdrage van Guus Janssen. Hij speelde zes zo verschillend mogelijke composities van Lehmann (die vooral als dichter naam gemaakt heeft), zoals de Art Noveau Rag, waarbij je met de stem van Eric Satie de volgende tekst moet uitspreken: ‘Think of Art Nouveau/Relax/Think intensely of Art Nouveau/ Think of the Wiener Secession/ Be fed up’. Janssen vertelde nog dat hij op het conservatorium een leraar als Lehmann had gemist, omdat Lehmann een bijzondere kennis had van allerlei bizarre en onbekende soorten muziek.

‘Ik heb een aantal gedichten van je verminkt, wat overigens een compliment is, omdat ik ze niet beter maken kon’, leidde Tsead Bruinja zijn lange gedicht Louis Louis in. De dichteres en activiste Diana Ozon droeg een aantal activistische gedichten van Lehmann voor zoals Winter 1983-84, gericht tegen de bouw van de Stopera, eindigend met: ‘er komt geen veld om opera’s te kopen.’ De activistische kant van Lehmann werd ook belicht door Hans Plomp uit het kunstenaarsdorp Ruigoord, die vertelde dat Lehmann het volkslied van Ruigoord had geschreven.

‘Zorg eerst maar dat je een goede baan hebt, voordat je gaat dichten.’ Dit was één van de vele citaten van Lehmann in het verhaal van Erik Bindervoet. Toen Lehmann op negentienjarige leeftijd debuteerde als dichter werd hij door Simon Vestdijk geroemd als het wonderkind van de Nederlandse poëzie. Deze vroege roem zat hem naar eigen zeggen in de weg als hij solliciteerde. Het verhaal van Bindervoet kreeg een persoonlijke noot doordat hij vertelde over de aardrijkskunde lessen die hij kreeg van Lehmanns vrouw.

Lehmann was zelf ook aanwezig. Het voormalige wonderkind is inmiddels ver over de tachtig; met een trillende stem droeg hij een aantal vertalingen uit het Engels en Spaans van zijn hand voor.

Uit de vele verschillende bijdragen kreeg je een idee van de veelzijdige en dwarse kunstenaar die er achter deze grijze, kalende tachtiger schuilging. Dit beeld werd door de uitsluitend positieve bijdragen misschien iets te roze gekleurd, maar kritische bijdragen passen dan ook niet goed in een hommage. – Het was mij echter niet duidelijk waarom men hem eerde, maar misschien hoeft daar bij een dichter als Lehmann ook geen directe aanleiding voor te zijn. "
Sake van der Wall

a creditcrunch is a granny's goldmine.

In kranten en op de radio en televisie kelderen de beurzen en vliegen de miljarden van overheid naar bedrijfsleven, maar toch bleef de kredietcrisis grotendeels een ver van mijn bed show. Ik had geen geld op een bank in IJsland en als leraar met lage vaste lasten zou de crisis mijn tijd wel duren, dacht ik, maar nu beginnen in mijn vriendenkring ook de eerste gevolgen zich af te tekenen. Iemand die na haar studietijd een paar jaar als stewardess aan de slag wilde en al was aangenomen, zag de aanvangsdatum van haar nieuwe baan maar uitgesteld en uitgesteld worden. Iemand die wilde promoveren zag op de website van de ASCA, het instituut waar hij dat wilde doen, dat ze vanwege de crisis dit jaar geen promovendi aannemen. Een vriendin die in het buitenland klassieke talen studeert, maakt zich zorgen voor volgend jaar. Krijgt ze wel een promotieplek? Willen de fondsen haar nog wel een beurs geven? 'Ach', zei ze tegen me over de chat, 'we hebben nu in ieder geval iets om aan onze kleinkinderen te vertellen.' Dat klopt, het levert een goed verhaal op, maar dát is wel het ultieme excuus om van een je ellende iets moois te maken, of hoe zeggen ze dat ook alweer in goed Engels: a creditcrunch is a granny's goldmine.

Perdu-recensie: Een kennismaking met de Chassidische verhaaltraditie

Gisteren verscheen mijn tweede recensie over een avond bij Perdu:

Op zondagmiddag 7 december voerde de metafysicus en godsdienstfilosoof Victor Kal in Perdu een groepje van ruim twintig mensen terug naar de vlakten van het 18e eeuwse Oost-Europa. Hij vertelde hoe in een gebied dat afwisselend tot Polen, Rusland of de Oekraïne behoorde, in stettles Joodse gemeenschappen in armoede leefden. In zo’n gemeenschap werd in 1698 de latere rabbi Baal Shem Tov (Basht) geboren. Dit was de stichter van het Chassidische jodendom, een stroming die eerst slechts in de marges van het joodse geloof bestond, maar in 150 jaar uitgroeide tot één van de grootste facties van het jodendom; inmiddels heeft de beweging over een groot deel van de wereld volgelingen.

In de Chassidische traditie nemen verhalen een belangrijke plaats in. Het leven en de leer van Baal Shem Tov worden overgeleverd door realistische vertellingen en parabels. In Perdu werd daarom niet alleen door Kal een lezing gegeven over de Chassidische verhaaltraditie, maar werden er ook een aantal verhalen voorgelezen door Fajga Szmulewicz. De bekendste Chassidische verhalenverteller is waarschijnlijk Isaac Bashev Singer, die in de jaren 30 van de twintigste eeuw naar De Verenigde Staten emigreerde en in 1978 de Nobelprijs voor de literatuur kreeg.

Szmulewicz las eerst het verhaal ‘waarom de rijke arm werd’ voor. De zaken van een rijk man, van een weldoener, die één dochter heeft, gaan opeens slecht. De man vraagt steeds aan de Baal Shem Tov waarom god de zaken slecht laat gaan, maar de Basht geeft geen antwoord. De man wordt arm en zijn dochter wordt verliefd op een arme herder. Ze trouwen. Daarna gaat het de weldoener opeens weer voor de wind. Hij heeft nog slechts één grief, namelijk dat zijn enige dochter met zo’n slechte partij is getrouwd. Hij gaat naar de Basht en vraagt om opheldering. De Basht vertelt hem dat het huwelijk zo door God is voorbestemd. De dochter en haar herder leefden nog lang en gelukkig.

Volgens Kal is het belangrijke van dit verhaal dat er in het middenstuk iets voor de hoofdpersoon verborgen blijft: de weldoener weet niet waarom zijn zaken opeens slecht gaan en krijgt daarop van de Basht ook geen antwoord. Maar omdat er volgens het Chassidisme ‘geen plek is waar God niet is’, zal de voorzienigheid er wel achter zitten, hebben de onbevattelijke gebeurtenissen een reden. Volgens Kal is dit een veel voorkomende gedachte binnen het joodse geloof, maar brengt Baal Shem Tov hem door de verhalen voor het eerst naar het niveau van de gewone man, in wiens leven ook veel verborgen blijft.

De kennismaking met het Chassidische verhaaltraditie eindigde na de pauze met een ingekorte lezing van ‘sparen voor het paradijs’ van Bashev Singer. Behalve een mooie illustratie bij de vele religieuze ideeën die die middag naar voren waren gekomen, smaakte dit naar meer, naar meer Chassidische verhalen.

Recensie voor Perdu: Toon Tellegen

Deze maand recenseer ik voor de literaire sichting Perdu een aantal recensies. Gisteren verscheen op hun weblog de eerste over een voorleesavond van Toon Tellegen:

"Toon Tellegen kende ik nauwelijks, voordat ik afgelopen donderdag naar Perdu ging. Ik was wel eens met zijn werk in aanraking gekomen bij een meisje thuis, die me enthousiast iets liet lezen over een mier, een sprinkhaan of een lieveheersbeestje die praatte over de zin van het leven en allerlei andere diepe dingen. Er ging van deze dierenverhalen wel een zekere charme uit, maar ze konden mij niet echt boeien. In de gesprekken van de dieren werden grote woorden klein gebracht, maar voor mij kwam de noodzaak om ze überhaupt te brengen niet over.

In Perdu ging het afgelopen donderdag 4 december niet over dieren. Anders dan de titel Raafvogels doet vermoeden gaat de dichtbundel niet over raven of vogels, maar over een gezin, met een vader in de hoofdrol. Toon Tellegen droeg de hele bundel voor, waarbij Albert van Veenendaal tussen twee gedichten in steeds een paar akkoorden op de piano speelde, de ene keer donker en dreigend de andere keer dissonant en pijnlijk.

In zijn inleiding vertelde Tellegen dat hij twaalf jaar geleden aan een roman begon over een zeventienjarige jongen met verbeeldingskracht. De jongen verzon eerst een familie, daarna zijn imaginaire zelf en ten slotte kreeg hij een psychose en belandde in een kliniek. Omdat Tellegen de roman mislukt vond, verscheurde hij vijf jaar geleden het manuscript en gooide de snippers in de Stadhouderskade – dat vertelde hij tenminste. Alleen de gedichten die de hoofdpersoon over zijn verzonnen vader schreef, bewaarde Tellegen en publiceerde ze later als Raafvogels.

Ieder gedicht van de bundel begint met de woorden ‘Mijn vader’, vervolgens komt er een sleetse uitdrukking. De vader ‘waste’ bijvoorbeeld ‘zijn handen in onschuld’, ‘kookte in zijn sop’, en ‘raakte aan lager wal’. Tellegen gebruikt de clichés echter bewust. Hij speelt er een spel mee. Zo schrijft hij: ‘Mijn vader speelde met vuur en vloog in brand’ en ‘Mijn vader liep in zeven sloten, maar mijn moeder verdronk’. Dit spel zorgt voor eenzelfde soort komisch effect als de gesprekken in de dierenverhalen, en net zoals de dieren komt de vader regelmatig in aanraking met het diepere en existentiële. Ook bij Raafvogels ontging me echter de reden hiervoor en ik had niet het idee dat het meer was dan spielerei.

Dat is jammer, want Raafvogels roept wel allerlei vragen op. Waarom schrijft hij zo afstandelijk over een vader, over een vader die bovendien ook nog eens verzonnen is? Wilde Tellegen met zijn woordspelletjes meer bewerkstelligen dan een droogkomisch effect? En waarom worden al die grote woorden alleen maar genoemd, terwijl poëzie traditioneel een genre is dat iets toont en je dingen laat invoelen? Het was jammer dat Tellegen na afloop hierover niet werd geïnterviewd, dan had je op de avond iets meegekregen dat je niet krijgt als je alleen de bundel leest.

Dit zijn echter wel allemaal vragen over de literaire keuzes van de auteur. De gedichten zelf bleven voor mij een rustig, voortkabbelend spel met uitdrukkingen – best prettig om naar te luisteren, zeker omdat Tellegen een mooie, rustige stem heeft, maar niet voor veel langer dan een paar gedichten. De gedichten prikkelden niet, niet mijn verbeelding en niet mijn verstand. Natuurlijk hoeft dat ook niet. Maar als een schrijver zoveel woorden wijdt aan ‘het diepere’ en ‘het hogere’, wil ik op zijn minst een keer meegenomen worden naar de diepten van de taal en die zogenaamd diepere zaken ervaren. "

Sake van der Wall